Kan veya evlilik bağı ile bağlı olduğumuz insanlara en genel anlamda “akraba” denir. Akraba olan insanlara da derece veya konumlarına itibaren bazı özel isimler verilir. Bu isimler özellikle medeniyetimizce çok kullanılır. O kadar ki bazen konuştuğumuz kişilerin gerçek isimlerini unutup mecburen bu akrabalık isimleriye hitap ederiz. Bu isimlerin en çok karıştırılanları evlilik yoluyla oluşanlardır. Biz yine de bütün bu isimlere ve bunlarla bağlantılı olan bazı mefhumlara kısaca değineceğiz.
- Öncelikle anne ve babadan başlayalım. Bunlar evlilik bağı ile bağlanıp kan bağını oluşturan en temel akraba unsurlarıdır. Konuyla alakalı mefhumlardan biri “üveylik” tir. Üvey anne ya da baba, ilk evlilikten doğan çocuğa nispeten anne ya da babanın başka bir evlilik yapması durumunda diğer anne ya da babaya denir. Yine bu konuyla alakalı mefhumlardan ikisi de “yetim ve öksüz” kelimeleridir. Yetim; kimsesiz kalmış, kimsesi olmayan anlamlarında Arapça kökenli bir kelimedir. Öksüzse bağ, göbek bağı gibi manalara gelen “ök” kelimesinden türemiş bir isimdir. Dilimizde babası vefat etmiş olana yetim, annesi vefat etmiş olana öksüz denir.
- Kardeş, karındaş kelimesinin yumuşamış hali olup aynı anneden olan her bireye denir. Her ne kadar (kardeşler arasında) her birine kardeş dense de, özelde büyük olana erkekse ağabey (ya da abi) kızsa abla, küçük olana kardeş kullanımı da vardır.
- Anne ve babanın anne ve babasına da anneanne, babaanne ve dede denir. Niye kadınlara iki hitap olup erkeğe bir olduğu meçhul olsa da… Dede hem annenin hem de babanın babasına kullanılır. Bunların çocuklarının çocuklarına da torun denir.
- Teyze, dayı, amca ve halaya geldik. Annenin kardeşlerine teyze ve dayı, babanın kardeşlerine de amca ve hala denir. Annenin kız kardeşi, babanın erkek kardeşi alınarak “teyze anne yarısıdır. Amca baba yarısıdır” denmesi de ayrıca dikkat çekicidir. Birde bunların çocukları vardır ki onların da erkek olanına kuzen, kız olanına da kuzin denir. Yeğen kelimesiyse kardeşlerin çocukları için kullanılır. Bununla beraber “teyze, dayı, amca, hala ve kardeş çocuklarına yeğen denip, ayrıca bunların erkeklerine kuzen kızlarına kuzin” diyenler de vardır.
Geldik zor olan kısma.
- Görümce, kadına göre kocasının kız kardeşleridir. Mesela bir kimsesin halası annesinin görümcesidir.
- Elti, kadına göre kocasının erkek kardeşlerinin eşlerinden her biri. Mesela bir kimsesin (amcasının karısı olan) yengesi, annesinin eltisidir.
- Yenge, bir kimsenin kardeşinin, dayısının veya amcasının karısıdır.
- Baldız, erkeğe göre eşinin kız kardeşidir. Mesela bir kimsenin teyzesi, babasının baldızıdır.
- Enişte, bir kimsenin kız kardeşinin veya kadın hısımlarından birinin kocasıdır. Mesela bir kadının ablasının kocası onun eniştesidir, keza bir kimsenin teyzesinin kocası o kimsenin eniştesidir.
- Bacanak, eşleri kardeş olan erkeklerin birbirlerine göre durumu. Mesela bir kimsenin (teyzesinin kocası olan) eniştesi, babasının bacanağıdır.
“Kayın” isimlerine geçmeden önce onu tanıtalım. Bu kelime Arapçadaki, yerine geçmek, o makamda olmak manalarına gelen “kâyim” kelimesinden türemiştir. Dolayısıyla “Kayın” kelimesinin beraberinde kullanılan kelimeler, bahsedilen kimsenin yerine, onun gibi olma manasında kullanılır.
- Kayınbirader, birader kardeş demektir. İkisi beraberse erkeğe göre karısının erkek kardeşleri, kadına göreyse kocasının erkek kardeşleridir. Kadınlar bu kelimeyi “kaynım” şeklinde de kullanırlar. Erkeklerde bu kelimeyi samimyet dairesinde “kayınço” olarak kullanır.
- Kayınpeder, diğer bir değişle kayın baba, eşlerin birbirine göre babalarıdır.
- Kaynana, diğer bir değişle kayın valide, eşlerin birbirine göre anneleridir.
Görüldüğü üzere Türkçe’de akraba isimleri oldukça zengindir (Bugün diğer medeniyetlerde bu zenginlik mevcut değildir). Bir de bunlar bilinen kısmıydı, daha nice isimler vardır kim bilir..!
